تیتربرتر: انسان همواره در طول تاریخ از زیراندازهای مختلفی استفاده کرده است و امروزه با پیشرفت علوم و تکنولوژیهای مختلف تنوع و تعدد زیراندازها نیز چندین برابر شده است. گبه به عنوان یکی از انواع زیراندازهای رایج شناخته میشود که شباهت بالایی به قالی دارد و با توجه به ضخامت بالایی که دارد میتواند در برابر عواملی همچون سرما مقاومت بالایی داشته باشد. در حقیقت گبه قدمتی به درازای تاریخ دارد و انسانهای اولیه از پشم حیوانات آن را بافته و استفاده کردهاند. در ادامه مطلب بررسی خواهد شد که گبه چیست و از چه ویژگیهایی برخوردار است چه تفاوتی با سایر زیراندازها دارد.
گبه چیست؟
گبه قالی درشتبافی است که پرز بلند و حدود دو سانتیمتری دارد، تعداد پودهای بین گره در گبه زیادتر است و گاه به ۱۴ عدد میرسد که بر نرمی گبه بسیار تاثیر دارد. در بعضی نقاط کشور، قالیچههای ضخیمی میبافند که به آن خرسک میگویند و با گبه فرق دارد؛ ولی به اشتباه برخی گبه را همان خرسک تلقی میکنند.
گبه معمولاً برای مصرف خود قوم بافته میشده و جنبه تجاری نداشته و جنس آن از پشم مرغوب بوده است، بافندگان گبه آن را با خیالی آزاد میبافتند و خود را در بند طرح و رنگ قرار نمیدادند؛ بنابراین طراحی و رنگآمیزی گبه با قالی فرق میکند.
گبههایی که در ایلات و عشایر میبافتند به علت اینکه بیشتر آنها برای مصارف شخصی بود، از نظر ابعاد، قانون استانداردی نداشت و طول و عرض آن بستگی به خواست بافنده گبه و به بزرگی چادر عشایر داشت. اما امروز که انواع گبه وارد دکوراسیون خانه شهرنشینان شده، تقریباً در اندازههای مختلف بافته میشود. گبه معمولا به شکل فارسیباف و بر روی دارهای زمینی بافته میشود؛ با اینحال ممکن است گاهی و در بعضی مناطق به روش ترکیباف نیز تهیه شوند.
با وجود تنوع زیاد طرح و رنگ در گبهها، میتوان گفت زمینه گبههای تولیدی مناطق مختلف ایران اکثراً دارای رنگهای روشن نظیر سفید، کرم یا شیری هستند. بافت گبه معمولا به وسیله ی پشم خودرنگ مخلوط با موی بز صورت میگیرد.
تاریخچه گبه
عدهای از زبانشناسان و نویسندگان معتقدند لغت گبه به معنی زمخت، ضخیم و سفت بوده است. در واقع به فرشی گبه میگویند که خوابی بلند دارد و درشت بافته شده است و برای جلوگیری از نفوذ سرمای زمین به چادر خانوادهی عشایری کاربرد داشتهاست.
در تاریخ ایران برای اولینبار، لغت گبه در گزارشی از استقبال شاه طهماسب صفوی از شاه همایون گورکانی، پادشاه هندوستان آمده است. شاه طهماسب صفوی دستور میدهد استقبال بینظیری از او بهعمل آورند، از اینرو در سالنها از قالیچههای دو خوابهی طلاباف، نمد تیکه کرکی اُستر اطلس، گبه و سه قالی دوازده ذرعی جوشقانی پهن کردند.
شهرهای بافنده گبه
گبهبافی در اکثر مناطق روستایی و عشایری مرسوم بوده و مرکز اصلی بافت گبه در مرکز کشور و جنوب است.
استان فارس با قدمتی ۱۵۰ ساله در زمینه گبهبافی از پیشگامان این هنر در ایران است. این منطقه شامل ایلنشینانی چون ایلات قشقایی، خمسه، ممسنی و بختیاری است.
بعضی از کارشناسان گبه عشایر قشقایی فارس را بهترین نوع گبه میدانند که ارزش بینالمللی هم دارد. بافندگان عشایر تخیلات، آرزوها و حس خود را روی گبه نقش میزنند. خوب است بدانید که پشم استان فارس، یکی از مرغوبترین پشمها برای بافت قالی و گبه است.
در طرح گبه قشقایی از رنگها و نقشهای متفاوتی استفاده میشود و گبههای ایل قشقایی ترکی بافت هستند. نقش گبه قشقایی، تکرار اشکال شکسته و ساده هندسی است و تار و پودهای گبههای قشقایی تماماً از پشم است.
در طرح گبه قشقایی برخلاف گبههای سایر نواحی ایران که خودرنگ است، بافنده گبه، از رنگها و نقشهای متفاوتی البته محدود استفاده میکند. از نقشهای مورد علاقه گبهبافان ایل قشقایی، نقش شیر است که علاوه بر اهمیت باستانی، این نقش مظهر جوانمردی است و بیارتباط با وجود شیر در منطقه کامفیروز و دشت ارژن فارس نیست.
شهرهای بافنده گبه: از دیگر مراکز مهم بافت گبه، دوگنبدان، باشت، تلگر، آرو در شهرستان گچساران، چشمه بلقیس، دهشیخ و چرام در شهرستان کهگیلویه، دهعلیا و دهسفلی علیا، برازجان و حوزههای روستایی شول و ده کهنه از استان بوشهر است.
انواع طرح گبه دستباف
- گبه شیر دارای طرحی است که در اسلام و ایران از جایگاه والایی برخوردار بوده و همچنین نماد بزرگی، جلال و شوکت بوده و از نظر مذهبی سمبل شجاعت است.
- گبه خشتی از دیگر نگارههای کاربردی با قابهای متعدد است که هریک شکلی متفاوت و یا هماهنگ با سایر اشکال دارد. انواع نقشهای هندسی بهکاررفته در این طرح خاتمکاری، هندسی، نقوش ستارهای، پرندگان و درخت گل است.
- گبه طرح ترنج که نام دیگر آن در فارسی حوض است، در وسط طرح گبه بهکار میرود و و اطراف آن طرحهایی مثل گلبرگ و غنچه بافته میشود.
- گبه طرح ایلاتی دارای انواع گبه قشقایی، تفرش بختیاری، هیبت لو، کردی و لری است که کاملاً حاصل ذهن انتزاعی مردم عشایر و ایلات و همینطور متناسب با فرهنگ قومی آنها است. این نگارهها که شامل گل، درخت و گیاه هستند در کادرهای مربع، مستطیل، لوزی، دایره و بیضی شکل قرار میگیرند.
- گبه طرح درختی نیز از جمله نگارههای متداول در میان عشایر است. معمولا بید مجنون نشانه ملال و اندوه و درخت سرو مظهر نشاط و مسرت است.
- گبه طرح هندسی شامل انواع نقشه ختایی، خاتم شیراز، جوشقانی، محرمان، ستاره و قابی را شامل میشود.
- گبه طرح چهار فصل، گبه گل، اردک و ابرش از دیگر نقشههای موجود است که هرکدام زیبایی و نمادشناسی مخصوص به خود را دارند.
مطالب مرتبط:
تفاوت گلیم و گبه
شاید این سوال برایتان ایجاد شده باشد که گلیم بخریم یا گبه؟ در ادامه درباره تفاوت گلیم و گبه صحبت میکنیم تا به تصمیمگیری شما در خرید کمک کنیم.
- تفاوت در بافت: مهمترین تفاوت گبه و گلیم در نوع بافت و میزان پرز آن است. گلیم ساده و اساساً گلیمبافی به معنای بافت بدون گره است. به عبارت دیگر بافت گلیم ساده تنها با عبور رشتههای پود از لابهلای رشتههای تار انجام میشود. در نتیجه گلیم دستباف ساده، محصولی بدون پرز است. اما بافت گبه دستباف با گرههای قالی و پودگذاری همراه است. در نتیجه گبه پرزدار میشود.
- تفاوت در جنس: جنس گلیم و گبه خیلی شبیه بههم است و هر دو از پشم و کرک بافته میشوند؛ ولی نحوه بافت آنهاست که تفاوت نهایی را مشخص میکند.
- تفاوت در رنگ: رنگهای استفاده شده در گلیم معمولاً تنوع بیشتری نسبت به گبه دارد و رنگارنگتر است. ولی در این میان نباید فراموش کرد که گبهها و گلیمهای ماشینی امروز که از رنگها مصنوعی در آنها استفاده میشود دارای تنوع بیشتری نسبت به نمونههای دستباف و سنتی هستند.
- تفاوت در طرح و نقش: نقش و نگار روی گلیم به دو صورت ذهنی و از روی نقشه انتخاب و تهیه می شود، اما در بافت گبه همه طرحها به صورت ذهنی بافته میشوند.
گبه ماشینی بخریم یا گبه دستباف؟
با گذشت زمان و روی کار آمدن ماشینهای بافندگی، فرش ماشینی با طرح گبه به بازار وارد شد. گبههای بافته شده در این دستگاهها نیز تمامی مشخصات طرح و رنگ گبههای اصیل دستباف را در خود حفظ کردند.
از زمان ورود این گبهها، به دلیل اینکه قیمت گبه ماشینی ارزانتر از قیمت گبه دستبافت است، بنابراین در سبد خرید بعضی از خانوادهها قرار میگیرد. اگر بودجه شما هم محدود است، به گبه ماشینی فکر کنید. اما اگر توان پرداخت دارید، گبه دستبافت را درنظر بگیرید.
- گبه ماشینی برای کسانیکه نمیخواهند قیمت بالایی برای خرید فرش و یا گبه دستباف را بپردازند، یک گزینه بسیار مناسب است.
- فرش گبه ماشینی عمدتا ۵۰۰ شانه بوده و با تراکم ۱۰۰۰ تولید میشود.
- رنگ و طرحهای گبه ماشینی تنوع زیادی دارد و با سلیقه خود میتوانید از میان ۸ الی ۱۲ رنگی که در بافت آنها بهکار میرود، مدل مورد نظر خود را انتخاب کنید.
- فرش ماشینی گبه در اندازههای ۶ متری، ۲.۲۵*۱.۵ متری و ۱.۵*۱ متری بافته میشود.
طرحهای گبه ماشینی
بهدلیل استفاده از نرمافزارهای کامپیوتری در طراحی محصولات ماشینی، تقریباً هیچ محدودیتی برای طراحی آنها وجود ندارد. بههمین دلیل طرحهای گبه ماشینی طیف متنوعی از طرحهای گبه دستباف، انواع قالی، گلیم و فرش دستباف و طرحهای مدرن را در برمیگیرد. برخی از این طرحها عبارتند از:
- گبه ماشینی با طرح سنتی یا گبه طرح عشایری که با تقلید از انواع گبه دستباف اعم از گبه های قشقایی، گبه بختیاری، گبه شول و امثال آن بافته میشود.
- گبه ماشینی با طرح افشان، طرح افشان یکی از نقوش معروف قالی و فرش دستباف ایرانی است. فرش گبه ماشینی که با تقلید از طرح افشان بافته میشود.
- گبه ماشینی طرح جدید؛ فرش گبه ماشینی که با استفاده از نقوش و طرحهای مدرن بافته میشود را میتوانید با عنوان گبه طرح جدید در بازار پیدا کنید. یکی از مرغوبترین قالیهای دستباف ایران قالی هریس آذربایجان است. گبه طرح هریس در واقع محصولی ماشینی است که بر اساس طرح قالی هریس بافته میشود.
گبه به عنوان یکی از زیراندازهای محبوب و رایج شناخته میشود و ویژگی بارز آن در مقایسه با سایر زیراندازها داشتن پرز و نخ خاب بلند از یک تا سه سانتیمتر است. گبهها انواع مختلفی از نظر طرح و مدل دارند و معمولاً طرحهای آنها به صورت ذهنی هستند. امروزه گبه نیز همانند فرش میتواند به صورت صنعتی و ماشینی تولید شود و در انواع طرح، مدل و رنگهای مختلفی در دسترس افراد قرار دارد.
آنچه دیگران میخوانند:
گردآورنده: زهرا فرامرزی